Behandeling faalangst bij wiskunde
In een tweetal artikelen in Remediaal (jaargang 3 nummer 3, jaargang 4 nummer 6) heeft Elle Ankone haar onderzoek en behandeling van leerling Sanne uitgebreid beschreven. Deze leerlinge uit 3-mavo haalt niet alleen lage cijfers voor wiskunde, maar wordt ook zeer angstig als ze naar de wiskundeles loopt of haar huiswerk voor wiskunde maakt. In de artikelen bepleit de schrijfster een geïntegreerde en leergebiedspecifieke behandeling.
Elle Ankone is onderwijskundige, remediaal specialist en orthopedagoog en heeft een praktijk voor diagnostiek en behandeling van reken- en wiskunde(leer)problemen bij 10 – 17 jarigen. Ze werkt als onderzoeker op het Pedologisch Instituut in Rotterdam. Vragen of reacties: lbs.elle@inter.nl.net
Als Sanne haar wiskundehuiswerk begint, voelt ze angst en afkeer. Ze denkt onafgebroken: ‘Ik kan dit niet, ik kan dit niet.’ De angst loopt zo hoog op, dat ze de taak afraffelt, een schijnoplossing noteert of helemaal stopt. Dit vermijdende gedrag wordt bekrachtigd door angstreductie en een gevoel van opluchting.
De moeilijkheidsgraad van de wiskundetaak wordt verhoogd door Sannes inadequate opvattingen over het maken van wiskundeopgaven, zoals ‘je moet een som snel maken’ of ‘het noteren van stappen is een bewijs van onvermogen’. Sanne zit als het ware gevangen in een vicieuze cirkel. Haar vermijdende gedrag zorgt voor onvoldoende ontwikkeling van leergebiedspecifieke kennis en (studie)vaardigheden; gevoelens van zelfvertrouwen en controle ontbreken. Het maken van wiskundeopgaven wordt steeds moeilijker en onveiliger.
Sanne formuleert als haar persoonlijke doelen voor de behandeling: het verminderen van haar angst tot een aanvaardbaar niveau (‘zodat ik gewoon kan nadenken’) en het halen van voldoendes voor de repetities. Om deze doelen te realiseren is de behandeling gericht op de factoren die Sannes angsten en vermijdende taak- en leergedrag uitlokken en in stand houden.
Sannes vermijdende gedrag houdt de angstspiraal in stand. Exposure in vivo is gebaseerd op het principe dat de angst minder wordt als men niet uit de situatie vlucht. De exposure-oefeningen die Sanne elke les doet lopen op in moeilijkheidsgraad . Zij heeft daarvoor een angsthiërarchie opgesteld.
…
‘som op bord maken in de klas’
…
‘repetitie maken in de klas’
‘schriftelijke overhoring maken in de klas’
…
‘toepassen van modeloplossing bij verhaaltjessom’
‘verschillende somtypen door elkaar maken’
…
‘stapjes van modeloplossing toepassen bij parallelsom (met voorbeeld)’
…
‘uit het hoofd hardop verwoorden van de stapjes van een modeloplossing’
…
‘vergelijken eigen oplossing met voorbeeldoplossing (met voorbeeld)’
‘nadoen van modeloplossing’
‘voorlezen’
‘kijken en luisteren naar model’
|
Binnen de cognitieve gedragstherapie draait het om de invloed van onze gedachten op onze emoties en gedrag. Voor het veranderen van de angstverwekkende gedachten en de inadequate opvattingen wordt in de behandeling gebruik gemaakt van cognitieve technieken. Sanne is verbaal sterk: ze heeft een goed ontwikkeld vermogen om haar gedachten te verwoorden en op haar denken en gedrag te reflecteren. Het zijn deze protectieve factoren die dit type behandeling voor haar zeer geschikt maken. Aandacht wordt besteed aan het cognitieve model en het formuleren van helpende gedachten. Zijdelings komen taakconcentratie-oefeningen aan bod.
Het cognitieve model: angstwekkende gedachten bij een wiskundetaak
|
| situatie |
gedachten |
gevoel |
gedrag |
| Sanne begint aan een wiskundeopgave |
‘Dit kan ik niet’
‘Ik haal weer een slecht cijfer’ |
angst |
stoppen
som afraffelen |
|
|
|
|
|
|
|
|
Het cognitieve model: helpende gedachten bij een wiskundetaak
|
| situatie |
gedachten |
gevoel |
gedrag |
| Sanne begint aan een wiskundeopgave |
‘Dit is een oefensom. Ik kan deze som heel vaak opnieuw maken’ |
‘neutraal’ |
som maken
herhaald oefenen |
Voor de opbouw van leerspecifieke kennis en (studie)vaardigheden en het leren toepassen van de helpende gedachten wordt gebruik gemaakt van technieken uit de gedragstherapie die succesvol zijn gebleken bij vaardigheidstraining. In de behandeling gaat dat vooral om instructie/modeling (vertellen/voordoen, na laten doen en direct -zelf- belonen van gewenst gedrag) en shaping (het opbouwen van het doelgedrag in stapjes die afwijken van het uiteindelijke doelgedrag) en feedbacktechnieken (o.a. persoonsgerichte feedback).
In het tweede artikel staan prachtige gespreksfragmenten waarmee Elle Ankone haar methodiek illustreert. In de twee jaar van individuele hulp bij wiskunde, in de derde en vierde klas, schuift de hulp op van behandeling naar remedial teaching en individuele vakdidactische hulp. In overleg met Sanne worden telkens volgende doelen gesteld als ‘zelf selecteren van de kernsommen van een paragraaf’, ‘zelf opstellen van het huiswerk’ of ‘thuis wiskundehuiswerk maken’. Daaraan werkt ze in een bepaalde periode doelgericht. Ze leert steeds meer sturing te geven aan haar eigen wiskundeproces. In de loop van de behandeling oefent en leert ze hogere stapjes in de angsthiërarchie, zoals ‘het bestuderen van de uitleg in het boek’, ‘het maken van eigen producties’ of ‘het opbouwen van een eigen redenering of ‘aanpak bij een contextrijke opgave’.
Door haar hevige angsten bij wiskundetaken was het bij Sannes aanmelding niet mogelijk een regulier orthodidactisch onderzoek te verrichten. Over de angstreductie door de behandeling is ze redelijk tevreden. Ze is in staat zelfstandig ‘wiskunde te leren’ als ze in haar eentje of samen met de behandelaar in de praktijkruimte werkt. Ook thuis lukt het vaak, maar daar vervalt ze af en toe in vermijdend gedrag. Op school kan ze redelijk werken als ze bijvoorbeeld in de bibliotheek zit, maar in de klas loopt de angst bij taken die ze nog niet goed beheerst snel op. Sanne kan de uitleg van haar docent niet volgen of hem een vraag stellen. Ze heeft in de tweede, derde en vierde klas dezelfde wiskundedocent, bij wie ze zich zeer onveilig voelde. Over haar cijfers is Sanne erg tevreden. Ze wordt bevorderd naar 4 mavo met gemiddeld een 7,3 en slaagt een jaar later met gemiddeld een 7.
Sanne was bang voor wiskunde. Zo bang, dat er geen mogelijkheid meer was om instructie te ontvangen of te oefenen. De behandeling van haar angst vond noodzakelijkerwijs plaats binnen de situatie ‘wiskunde leren’. De lesfragmenten en voorbeelden in het artikel illustreren een geïntegreerde een leergebiedspecifieke behandeling van faalangst bij wiskunde en wiskundeproblemen. Van de behandelaar vraagt dat expertise op beide behandelingsgebieden. ‘Faalangst is een complex fenomeen met vele verschijningsvormen.’
